بسمه تعالي
1- حمل ونقل وترافيك ( تعاريف )
- ترافيك در لغت به معناي تردد وآمد وشد است كه گاهي به اشتباه جهت بيان وضعيت راه بندان وتراكم به كار برده مي شود .
- ترافيك وحمل ونقل در عمل بررسي ارتباط في مابين انسان ، وسيله نقليه ، راه ومحيط اطراف است ودر علم مهندسي يك سيستم مناسب حمل ونقل وترافيك با هماهنگي سه عامل مهندسي – نظارت بر اجراي مقررات وآموزش بدست مي آيد.
- هدف مهندسي و برنامه ريزي حمل ونقل وترافيك ايجاد دسترسي متعادل انسان وكالا با مفهوم زمان وهزينه كمتر ، حركت ايمن تر وآسايش بيشتر در هر سفر واقتصاد بهتر جامعه در محيطي سالمتر ، ميباشد يا به عبارت ديگر كاربرد اصول فني وعلمي در برنامه ريزي ، طراحي ، بهره برداري ومديريت تسهيلات مربوط به كليه وسيله هاي حمل ونقل به منظور تامين جابجايي ايمن ، سريع ، راحت ، فراهم ، با صرفه وسازگار با محيط زيست براي انسان وكالا.
- بدين ترتيب مهندسي وبرنامه ريزي حمل ونقل وترافيك تركيبي از عوامل فني/ مهندسي – اجتماعي - برنامه ريزي منطقه اي – روانشناسي – آمار واحتمالات- سياست واقتصادومحيط زيست مي باشد.
- در رشته مهندسي حمل ونقل دو گرايش اصلي برنامه ريزي حمل ونقل وطراحي راه وترابري شناخته شده است. معمولا" بخش برنامه ريزي به عنوان نرم افزار وبخش طراحي تسهيلات از قبيل راه ، طرح روسازي ، مهندسي پل وزهكشي به عنوان سخت افزار در نظر گرفته شود.
2- مسائل وچالشهاي سيستم حمل ونقل
- حمل ونقل يكي از مهمترين زيرساختهاي جوامع امروزي به شمار مي آيد كه به منظور رفع نيازهاي اجتماعي واقتصادي ايجاد شده است .
- با تغيير اين نيازها وبا تغيير سيستم هاي حمل ونقل ، شرايطي پيش مي آيد كه درآنها حمل ونقل به صورت يك مشكل ويا معضل رخ مي نمايد.
- مهمترين چالش هاي حمل ونقل در شرايط فعلي به شرح ذيل مي باشد:
- بهبود ايمني ( آمار بالاي تلفات و جراحات ناشي از سوانح حمل ونقل)
- مديريت تراكم ( فزوني تقاضا برظرفيت سيستم ها )
- تامين دسترسي برابر ( دسترسي مناسب به سيستم هاي حمل ونقل براي تمام گروههاي مردم )
- حفظ محيط زيست ( تاثيرسيستمهاي حمل ونقل بر محيط زيست )
- بكارگيري فن آوريهاي جديد ( به كارگيري سيستمهاي هوشمند – ITS )
- تامين منابع مالي ( كمبود منابع مالي دولتي )
- ايجاد ساختار تشكيلاتي مناسب(استفاده از بخش خصوصي وبهبود ساختار هاي دولتي)
3- عناصر اصلي سيستم حمل ونقل
بخش كالبدي غالب سيستم هاي حمل ونقل شامل چهار جزء اصلي زيراست:
1- پيوندها: راهها يا خطوط ارتباطي بين دو يا چند نقطه كه لوله ها ، نقاله ها ، خطوط دريايي و راه هاي هوايي را نيز مي توان در زمره پيوندها تلقي كرد.
2- وسايل نقليه: وسيله هاي جابجايي انسان وكالا از يك گره به گره ديگر درامتداد يك پيوند كه خودروي سواري، اتوبوس ، كشتي ، هواپيما، تسمه وكابل نقاله مثالهايي از آن به شمارمي آيند.
3- پايانه ها: گره هايي كه سفر وسايل نقليه در آنها آغاز مي شود يا پايان مي پذيرد. توقفگاههاي سرپوشيده ، توقفگاههاي روباز ، باراندازها ، ايستگاه هاي اتوبوس ، فرودگاه ها ، ايستگاههاي راه آهن وپايانه هاي اتوبوسراني از
نمونه هاي پايانه ها مي باشند.
4- برنامه عملياتي ونيروي انساني : براساس آنها، ساخت ، بهره برداري ، مديريت و نگهداري پيوندها، وسايل نقليه وپايانه ها انجام مي شود.
1-3- پيوندها:
- همانطور كه ذكر گرديد انواع پيوندها شامل بسترهاي جاده اي – ريلي – هوايي – دريايي – خط لوله وساير وسيله ها از جمله تسمه نقاله ، نوارهاي متحرك و... مي باشد كه از اين ميان حمل ونقل جاده اي به ويژه در كشور ما به عنوان سيستم غالب مطرح
مي باشد.
- از سيستم راهها علاوه بر وسايل نقليه شخصي، شركتهاي حمل ونقل باري وشركت هاي حمل ونقل مسافر وساير وسايل نقليه همگاني بهره برداري مي كنند وبطور كلي بازارهاي اصلي آن حمل ونقل مسافر شهري وبرون شهري و حمل ونقل وتوزيع كالاي شهري وبين شهري مي باشد.
- حدود 92 درصد از كل تن – كيلومتر كالاي بين شهري وتقريبا" تمام جابه جايي كالاي شهري توسط حمل ونقل جاده اي انجام مي شود.
- ازكل سفرهاي مسافر بين شهري جاده اي نيز 66 درصد توسط سواري هاي شخصي و34 درصد توسط اتوبوسها انجام مي پذيرد.
- ويژگيهاي اصلي خدماتي سيستم جاده اي :
- قابليت دسترسي زياد به تقريبا" تمام مقصدها
- خدمات مستقيم در تادر با زمان سفركوتاه
- سرعت سفر متوسط
- ظرفيت جابه جايي متوسط
- هزينه هاي بهره برداري نسبتا" بالا
- آثار زيست محيطي زياد.
2-3- وسايل نقليه
- بطور كلي واژه وسيله به معناي يك " گونه " ازحمل ونقل است كه در بيشتر موارد بر اساس ويژگي ظاهري مانند ترابري جاده اي ، ريلي ، هوايي وآبي متمايز مي شوند.
- يكي از طبقه بندي ها بر اساس عملكرد شهري يا بين شهري وحمل ونقل بار ويا مسافر به شرح جدول ذيل ميباشد.
- چون انواع جابه جايي در حجمهاي مختلفي انجام مي گيرد وبه ازاي طول سفرهاي متفاوت سرعتها هم مختلف اند، انتخاب وسيله جابجايي عموما" تابع حجم وسرعت حمل است .
3-3- پايانه ها وبرنامه هاي عملياتي
- پايانه به عنوان نقطه ورود وخروج مسافر وكالا به سيستم حمل ونقل ، يكي از عناصرمهم سيستم حمل ونقل از لحاظ عملكرد ، هزينه وحجم فعاليت به شمار مي آيد.
- وظيفه اصلي هر پايانه تامين امكانات ورود وخروج كالا ومسافر ووسايل نقليه به سيستم است .
- ايستگاهها از جمله ايستگاههاي اتوبوس معمولي دركنار خيابان ساده ترين نوع پايانه وپايانه هاي بار ومسافر برون شهري ( اتوبوس – وسايل نقليه سنگين – راه آهن – فرودگاه – بنادر و...) از موارد پيچيده تر پايانه ها مي باشند.
- معمولا" عملكرد پايانه هاي حمل ونقل ( مسافر وبار) به شرح ذيل مي باشد:
- بارگيري وتخليه بار ومسافر به واز وسيله نقليه
- انتقال از يك وسيله نقليه به وسيله اي ديگر
- ذخيره مسافر يا باراز زمان ورود تا زمان حركت
- فن آوري كالا وبسته بندي براي جابجايي
- تامين امكانات راحتي براي مسافران ( امكانات انتظار – رستوران- دستشويي- مراكز تجاري وخدماتي و...)
- مستند سازي جابه جايي
- توزيع بار، آماده سازي بارنامه ، انتخاب مسير و دريافت كرايه
- فروش بليط مسافري ، كنترل بليط ، رزرو بليط
- ذخيره وسيله نقليه وساير عناصر وتعمير ونگهداري آن
- تمركز مسافر وباردرگروههايي بااندازه صرفه جويانه وپراكنش آنها در انتهاي سفر
- نمودار ساده شده فرآيند حمل ونقل دريك پايانه به شرح ذيل مي باشد:
-برنامه عملياتي داراي سه عنصر مي باشد : ( تسهيلات ثابت – ناوگان- برنامه عملياتي)
- تسهيلات ثابت شبكه شامل راهها- تقاطعها – پايانه ها- تسهيلات نگهداري
- وسايل نقليه وكانتينرها
- يك برنامه براي عمليات سيستم جهت بكارگيري عناصر براي جابه جايي مطلوب مسافر وكالا از مبداتا مقصد
- عناصر برنامه عملياتي :
- تخصيص مناسب وسيله نقليه بر اساس ميزان تقاضا
- زمانبندي حركت وفراواني اعزام در ساعات مختلف روز براساس تمايل مسافران
- تجمع مكاني ويا جانمايي محل پايانه ( وجود شبكه ارتباطي مناسب – وسعت و دراختيارداشتن زمين- دسترسي مطلوب وحمل ونقل عمومي – كاربريهاي اطراف اثرات زيست محيطي تطابق با طرحهاي شهري – اعتبارات در اختيار)
- بطور كلي ويژگيهاي يك سيستم مناسب از ديدگاه مسافران شامل مواردذيل مي باشد:
· كاهش زمان سفر
· انتقال راحت از يك وسيله به وسيله ديگر
· كاهش زمان انتظار
· امكانات در پايانه ها
· منظور بودن سرويسها
· دسترسي آسان به حمل ونقل عمومي در مبدا" ومقصد
· اطلاع رساني مناسب
· راحتي سفر
· ايمني سفر
· ارزان بودن هزينه سفر
- ويژگيهاي يك سيستم مناسب از ديدگاه بهره برداران:
- ايمني
- سودمالي مناسب
- ترافيك روان
- تعميرگاه هاي مناسب
- امكانات رفاهي براي رانندگان
- وسايل نقليه مناسب
- سيستمهاي مناسب اخذ كرايه
4- ساختار تشكيلاتي واعتباري
ساختار تشكيلاتي موجود حمل ونقل دركشور در طول زمان تغييرات زيادي داشته است .بطوركلي:
- حمل ونقل بين شهري عمدتا" درحيطه وزارت راه ترابري است ونقش اين وزارتخانه در :
- تامين تسهيلات وخدمات حمل ونقل حول محور سياستگذاري حمل ونقل ملي
- تحقق و توسعه وتامين بودجه براي سيستمهاي حمل ونقل
- طرحها عمدتا" توسط دولت احداث وبهره برداري مي شوند.
- ادارات كل راه وترابري ، نقش اساسي در تامين راههاي اصلي وفرعي در سطح استانها دارند.
-حمل ونقل درون شهري عمدتا" در حيطه وزارت كشور وشهرداريها ( شوراهاي اسلامي شهر) مي باشد.
- وزارت كشور وشهرداريها مسئوليت برنامه ريزي ، طراحي ، ساخت ، نگهداري وبهره برداري معابر وكنترل ترافيك را برعهده دارند.
- شهرداريها عهده دار تامين خدمات حمل ونقل عمومي مي باشند.
- باتوجه به كمبود اعتبارات در شهرداريها ، دولت از طريق وزارت كشور بخش عمده اي از اعتبارات مورد نياز را تامين مي نمايد.
- برنامه ريزي جامع وساماندهي حمل ونقل وترافيك شهري درحوزه وظايف شوراي عالي هماهنگي ترافيك شهرهاي كشور قراردارد.
- علاوه برساختار تشكيلاتي دولتي ، موسسات خصوصي وتعاوني ها نيز در امور حمل ونقل دخالت دارند.
5- برنامه ريزي حمل ونقل
- برنامه ريزي حمل ونقل ، فرآيند تصميم گيري در مورد آينده سيستم حمل ونقل است وبه موضوعهايي همچون تقاضاي حمل ونقل آتي ، برهم كنش سيستمها و تسهيلات مختلف حمل ونقلي ، رابطه بين كاربري زمين وحمل ونقل ، روشهاي مختلف بهره برداري سيستمهاي حمل ونقل ، عوارض اجتماعي ، اقتصادي وزيست محيطي سيستم هاي حمل ونقل پيشنهادي وتشكيلات سازماني واعتباري لازم براي اجراي پيشنهادها مي پردازد.
- بدين ترتيب هدف از برنامه ريزي حمل ونقل ايجاد سيستم حمل ونقلي است كه بتواند حركت انسان و كالا را با ايمني كافي وبطور اقتصادي فراهم سازد به علاوه آنكه سفرها بايد راحت وساده باشند.
- برنامه ريزيها معمولا" درسه بازه زماني كوتاه مدت - ميان مدت وبلند مدت ارائه مي گردد. دربرنامه ريزي كوتاه وميان مدت هدف حداكثر بهره برداري ازتسهيلات موجود
مي باشد.
- بطور كلي فرآيند برنامه ريزي به شرح ذيل مي باشد:
1- سازمان ( سياستگذاري ) : خط مشي ويا روش كاري كه براي پيشرفت به سوي يك مقصود اتخاذ مي شود . سياستگذاري مشتمل بر ارزيابي وضعيت فعلي يك سيستم وانتخاب جهت هاي اصلاح آن است.
2- اهداف ومقاصد : به منظور هدايت روند برنامه ريزي حمل ونقل براي بدست آوردن يك نتيجه موفقيت آميز
3- بررسي وضع موجود: بدست آوردن عناصري كه به درك اساسي خصوصيات سفردرمنطقه كمك مي كند
4- تحليل وكاليره نمودن مدل : تحليل اطلاعات وضع موجود وتكنيك هايي براي پيش بيني آينده
5- تخمين جمعيت وفعاليتهاي اقتصادي
6- پيش بيني كاربري زمين
7- توليد سفر از هركاربري
8-توزيع سفر : بدست، آوردن تخمين هايي از جهت وطول سفرها
9- تفكيك سفر به انواع سيستمهاي حمل ونقل
10- تخصيص سفر يا قراردادن سفرها برروي شبكه هاي حمل ونقل خصوصي وعمومي
11- ارزيابي وانتخاب برنامه
6- مطالعات مبدا" – مقصد
- مطالعات مبداء ومقصد ، الگوهاي سفر انسان وكالا را در يك منطقه مورد نظر تعيين مي كند و درحقيقت دراين نوع مطالعه خصوصيات سفرهاي مشاهده شده در يك روز تخمين زده مي شود.
- اطلاعاتي كه معمولا" ازاين مطالعات بدست مي آيد شامل موارد ذيل مي باشد:
- مبداء ومقصد سفرها: محلي كه يك سفر ازآنجا شروع ومحلي كه درآنجا سفرپايان مي يابد.
- زمان انجام سفر: زماني از روز كه درآن سفرها انجام مي شود
- هدف از سفر: دليل انجام سفر مانند شغلي – آموزشي – تفريحي – خريد و...
- روش انجام سفر: نوع وسيله نقليه استفاده شده در انجام سفر
- كاربري زمين:كاربري زمين در ابتدا وانتهاي سفر مثلا" خانه به محل كار
- مشخصات اجتماعي – اقتصادي : شغل – درآمد- مالكيت خودرو – سن و...
- مطالعات مبداء – مقصد برنامه ريزان حمل ونقل را در مشخص كردن موارد ذيل كمك مي كند:
- تقاضاي سفر برروي تسهيلات موجود ويا آتي حمل ونقل
- كافي بودن پاركينگ ها وترمينال ها
- كافي بودن تسهيلات حمل ونقل عمومي موجود
- تعيين بهترين مكان براي پل ها وترمينال هاي جديد
- اطلاعات مورد نياز براي برنامه ريزي شبكه ارتباطي
- اطلاعات براي برنامه ريزي توسعه وبهبود سيستم هاي حمل ونقل عمومي
- خصوصيات سفراز انواع كاربريها
- لزوم تخمين الگوهاي سفر درآينده ومعيارهاي تعيين نياز به تسهيلات حمل ونقل
- اولويت هاي اجرايي وراه حل هاي اقتصادي براي توسعه
- در پايانه ها اين اطلاعات مي تواند موارد ذيل را براي برنامه ريزي وبهبود ارائه خدمات مشخص سازد:
· مشخصات مسافرين :
· علت حضور در پايانه ها : مسافر – بدرقه – استقبال – پرسنل – تهيه بليط و...
· هدف سفر مسافرين : شغلي – تحصيلي – خريد – مراجعه به ادارات – موارد پزشكي - ديدار آشنايان – تفريح و ورزش – بازگشت به خانه – زيارت - ساير
· نوع وسيله نقليه استفاده شده براي ورود به پايانه ها يا خروج از آن : موتور – سواري – تاكسي – ميني بوس- اتوبوس ساير
· ساعات رورد وخروج مراجعه كنندگان به پايانه
· مبداء ومقصد سفر از ابتدا تا انتهاي سفر
- علاوه برمطالعات فوق براي بهبود ارائه خدمات ، مطالعات نظرسنجي از مسافرين ومراجعه كنندگان نيز مي تواند با مطرح نمودن مسائل ذيل انجام پذيرد:
- دسترسي به پايانه : دسترسي آسان به حمل ونقل عمومي در مبداء ومقصد
- امكانات پاركينگ:داشتن امكانات پاركينگ براي مراجعه كنندگان
- تهيه بليط : روش – هزينه – راحتي – اطلاع رساني مناسب - رزرو
- امكانات در پايانه ها: امكانات انتظار- رستوران – سرويسهاي بهداشتي – مراكز تجاري و خدماتي و...
- زمان سفر: مناسب بودن زمان شروع وپايان سفر- مدت زمان سفر
- انتقال راحت از يك وسيله به وسيله ديگر: در صورت عدم وجود سرويسهاي مستقيم از مبداء تا مقصد
- منظم بودن سرويسها: سروقت بودن وكافي بودن تعداد سفرها
- اطلاع رساني مناسب: اطلاع رساني مناسب برنامه زمانبندي سفرها
- راحتي سفر: امكانات وسيله نقليه در طول سفر
- ايمني سفر:مناسب بودن وسيله نقليه – عملكرد مناسب – راننده
- برخورد با مسافرين : رفتارگردانندگان سيستمها با مسافرين ومراجعه كنندگان
- علاوه بر نظر سنجي از مسافرين ؛ نظر سنجي از رانندگان وبهره برداران نيز مي تواند در بهبود كيفيت ارائه خدمات نقش موثري داشته باشند. مواردي مانند:
· ايمني سفر از ديدگاه رانندگان
· سود مالي مناسب در ارتباط با هزينه ها ودرآمدها
· تعميرگاه هاي مناسب در پايانه ها جهت ارائه خدمات مناسب وارزان
· ترافيك روان در طول مسير و در زمانهاي مشخص شده براي شروع وپايان سفر
· امكانات رفاهي براي رانندگان در پايانه ها
· وسيله نقليه مناسب از ديدگاه راحتي راننده – هزينه تعمير ونگهداري – ايمني
· سيستمهاي مناسب فروش ورزرو بليط
7- سازمان سيستمهاي حمل ونقل همگاني
- چهارچوب سازمان سيستمهاي حمل ونقل همگاني معمولا" از 4 بخش به شرح ذيل تشكيل ميگردد:
1- ساختار نظارت ومالي سيستم وارتباط با دستگاههاي بالاسري ( دولت – شهرداريها- شوراهاي شهر و...)
2- سازمان دستگاه هاي بهره بردار( تقسيم دقيق وظايف ومسئوليت ها وايجاد هماهنگي هاي لازم )
3- وضعيت مالكيت بهره برداران ( مالكيت عمومي – خصوصي – خصوصي / عمومي – تعاوني )
4- هماهنگي بين عوامل
- عوامل موفقيت در ساختار نظارت ومالي سيستم در 5 عامل ذيل خلاصه
مي گردد:
1- پيوستگي وثبات وپايداري سياستگذاريها
2- بهره برداري بر اساس ساختارهاي قراردادي – اقتصادي
3- وجود رقابت
4- تمركز زدايي قدرت سياسي و واگذاري اختيارات به سطوح محلي وپايين تر
5- پايداري منابع مالي
6- برنامه ريزي مطلوب خدمات رساني وبهره برداري شامل:
· بررسي وضع موجود جهت شناسايي مشكلات وعوامل تاثيرگذار
· پيش بيني وضعيت آينده شامل ميزان تقاضا – ناوگان – مديريت سيستم – منابع مالي
· ارائه گزينه ها وآناليزآنها
· ارزيابي گزينه ها وارائه گزينه برتر