سخن گفتن از آذربايجان، اين سرزمين اسلام و ايمان و مفاخر فقهي، تفسيري، فلاسفه، عرفا و دانشمندان حوزه هاي مختلف علمي آن، که شهرت ملي و فراملي دارند کاري سخت است، زيرا به علت کثرت از يک سو و نام آوري از سوي ديگر، انتخاب و گزينش هر کدام از آن ها بسيار مشکل است. تعدادي از اين بزرگان در محورهاي ذيل مورد اشاره قرار مي گيرند .

- علما :

علامه اميني صاحب الغدير، استاد علامه طباطبايي صاحب الميزان، استاد محمد تقي جعفري ( عارف و فيلسوف ) شيخ محمود شبستري ( عارف و شاعر )، آيت الله سيد علي کوه کمره اي ، آيت الله العظمي حجت کوه کمره اي، آيت الله العظمي سيد ابوالقاسم خويي، آيت الله العظمي مرعشي نجفي، آيت الله سيد جواد خامنه اي، آيت الله العظمي سيد هادي ميلاني، آيت الله جعفر سبحاني، شهداي محراب آيت الله قاضي طباطبايي (ره) و آيت الله مدني (ره)، آيت الله ملکوتي .

- فلاسفه :

بهمنيار شاگرد ابوعلي سينا، عين القضاه ميانجي، افضل الدين خنجي، عبدالحميد خسروشاهي، تاج الدين تبريزي، ودودبن تبريزي، کمال الدين اردبيلي، حکيم ميرزا بابا آذربايجاني، حکيم سيد حسن بادکوبه اي، فيلسوف نامي علامه سيد حسين طباطبايي، علامه محمد تقي جعفري .

- عرفا :

شمس تبريزي، شيخ جلال الدين تبريزي، شيخ محمود شبستري، شيخ صفي الدين اردبيلي، حافظ حسين کربلايي، آيت الله حاج ميرزا جواد آقا ملکي تبريزي، آيت الله سيد علي قاضي طباطبايي، عارف نامي سيد محمد حسن الهي، سيد مهدي قاضي طباطبايي، اوحدي مراغه اي، مولانا حسين اردبيلي ( عقيقي بخشايشي، 1375، جلد دوم ( .

- محققان و نويسندگان :

جبار عسگرزاده، معروف به باغچه بان بنيانگذار آموزش و پرورش کودکان کر و لال و پدر آموزش و پرورش کودکان ناشنوا، دکتر جابر عناصري ( متولوژيست )، فيلسوف الدوله ( پزشک و فاضل )، ابوالقاسم فيوضات ( عالم و دانشمند )، پرفسور محسن هشترودي ( رياضي دان ) .

- شاعران :

رخشنده اعتصامي مشهور به پروين اعتصامي، سيد محمد حسين بهجت تبريزي متخلص به شهريار .

- هنر نقاشي :

کمال الدين بهزاد، آقا ميرک، مير مصور ارژنگي، استاد نخجواني، استاد باجالانلو، استاد علي اکبر رسام .

- هنر فرش :

سيد ابوالفتح زيدي لطيفي مشهور به استاد ابوالفتح رسام عرب زاده، استاد عماد، استاد باقري، استاد برگي، استاد بنام روفه گر حق، ميرزا تقي خياباني، غلامحسين خياباني، استاد حسيني .

- هنر نمايش :

ميرزا عبدالحسين خان، محمد علي رشدي، حسين شبيهي، بيوک خان نخجواني، گنجعلي صباحي .

- هنر خوشنويسي :

ميرعلي تبريزي، ميرزا طاهر .

- هنر موسيقي :

عذاري، غني نژاد، برادران فخر الديني، فرنام بهمن فريسي، اشوب بابايان، زاون، استاد سليمي، بيگجه خاني، عبدالقادر مراغي، استاد دادستان پور .

مبارزان :

ستارخان ( سردار و مجاهد مشروطه )، باقرخان ( سردار و مجاهد مشروطه )، حسين خان باغبان ( مجاهد مشروطه )، حاج علي دواچي ( مجاهد مشروطه )، نظام الدين دهخورقاني ( مجاهد مشروطه )، شهيد ثقة الاسلام ( روحاني مبارز مشروطه )، حاج خدادادي خوئي ( مجاهد مشروطه )، شيخ محمد خياباني ( مبارز مشروطه ) .

در اينجا به زندگي نامه برخي از مشاهير آذري اشاره مي شود :

علامه عبد الحسين اميني ( ره) :

در سال 1281 هـ ش. در شهر تبريز متولد شد. او فرزند شيخ احمد اميني تبريزي اميني از فقها و مجتهدان زمان خود و عالمان باتقوا بود. علامه اميني ( ره) در مقام اجتهاد، منزلت و جايگاه والايي يافت و بيشتر ساعات ايشان به تحقيق و مطالعه مي گذشت. ايشان در تفسير، حديث، تاريخ و علم رجال صاحب نظر بودند. او براي ادامه تحصيل از سن شانزده سالگي تا سي و دو سالگي را در نجف اشرف سپري کرد و از محضر اساتيدي همچون: آيت الله سيد محمد بن محمد باقر الحسيني فيروز آبادي، آيت الله سيد ابوتراب بن ابوالقاسم خوانساري، آيت الله ميرزا علي بن عبدالحسين ايرواني و آيت الله ميرزا ابوالحسين بن عبدالحسين مشکيني بهره هاي فراوان برد. سرانجام در دوازده تيرماه 1349 هـ ش. پس از شصت و هشت سال تلاش و کوشش، صاحب شاهکار الغدير به ديدار يار شتافت و به تعبير استاد جلال الدين همايي: « علامه اميني در واقع نمرده، بلکه حيات جاوداني يافته است ».

علامه سيد محمد حسين طباطبايي :

در آخرين روز ماه ذي حجه سال 1321 هـ ق. در شادآباد تبريز متولد شد و هشتاد و يک سال عمر پربرکت کرد، و در صبح يکشنيه هجده محرم الحرام سال 1402 هـ ق. سه ساعت به ظهر مانده رحلت کردند. علامه طباطبايي بعد از تحصيل در مدرسه طالبيه ي تبريز همراه برادرشان به نجف اشرف مشرف مي شوند، و ده سال تمام در نجف اشرف به تحصيل علوم ديني و کمالات اخلاقي و معنوي مشغول مي شوند .

علامه طباطبايي علوم رياضي را در نجف اشرف نزد آقا سيد ابوالقاسم خوانساري که از رياضي دانان مشهور آن زمان بود فرا گرفت. ايشان دروس فقه و اصول را نزد استادان برجسته اي چون مرحوم آيت الله نائيني (ره) و مرحوم آيت الله اصفهاني (ره) خواندند، و مدت درس هاي فقه و اصول ايشان مجموعاً ده سال بود. استاد ايشان در فلسفه، حکيم متعاليه، مرحوم آقا سيد حسين باد کوبه اي بود. و اما معارف الهيه و اخلاق و فقه الحديث را نزد عارف عالي قدر و کم نظير مرحوم آيت الله سيد علي آقا قاضي طباطبايي (ره) آموختند و در سير و سلوک و مجاهدات نفسانيه و رياضات شرعيه تحت نظر و تعليم و تربيت آن استاد کامل بودند .

مرحوم علامه در مدتي که در نجف مشغول تحصيل بودند به علت تنگي معيشت و نرسيدن مقرري که از ملک زراعي شان در تبريز به دست مي آمد، مجبور به مراجعت به ايران مي شود و مدت ده سال در قريه ي شادآباد تبريز به زراعت و کشاورزي مشغول مي شوند. فرزند ايشان مهندسي سيد عبدالباقي طباطبايي مي گويد: « پدرم از نظر فردي، هم تيرانداز بسيار ماهري بود و هم اسب سواري تيزتک و به راستي در شهر خودمان- تبريز- بي رقيب بود. هم خطاطي برجسته بود، هم نقاش و طراحي ورزيده؛ هم دستي به قلم داشت و هم طبعي روان در سرايش اشعار ناب عاترفانه... و اما از نظر شخصيت علمي و اجتماعي، هم استاد صرف و نحو عرب يبود، هم معاني و بيان؛ هم در اصول و کلام کم نظير بود و هم در فقه و فلسفه؛ هم از رياضي ( حساب و هندسه و جبر ) حظي وافر داشت و هم از اخلاق اسلامي؛ هم در ستاره شناسي ( نجوم ) تبحر داشت؛ هم در حديث و روايت و خبر و ...؛ شايد باور نکنيد که پدر بزرگوار من، حتي در مسائل کشاورزي و معماري هم صاحب نظر و بصير بود » ( تبيان آذربايجان شرقي، 1386) .

استاد جبار باغچه بان :

جبار عسگر زاده ( بنيانگذار آموزش و پرورش کودکان کر و لال )، معروف به باغچه بان، در سال 1264 هـ ش. متولد شد. جدش از اهالي تبريز بود. او براي نخستين بار به سال 1303 هـ ش. در ايران کودکستاني به نام « باغچه اطفال » تأسيس کرد و نام خود را از عسگرزاده به باغچه بان تغيير داد و سپس در سال 1305 هـ ش. براي تربيت اطفال کر و لال، اولين بار در ايران، مدرسه اي براي آنان در تبريز داير مي کند و با انحلال باغچه ي اطفال توسط دکتر محسني رئيس فرهنگ وقت، به دعوت ابوالقاسم فيوضات که زمام امور فرهنگ استان فارس را در دست داشت به شيراز رفت و کودکستاني را در شيراز تأسيس کرد و پنج سال در آنجا خدمت کرد. در سال 1312 از شيراز به تهران آمده و دبستان کر و لال ها را تأسيس مي کند و در اواخر سال تأسيس دبستان، اسبابي را به نام « تلفون گنگ » اختراع مي کند که آن اختراع را سي و هفت سال بعد دو نفر از پزشکان دانشگاه کاليفرنيا تکميل کردند. سرانجام جبار باغچه بان در غروب روز جمعه چهارم آذر سال 1345 درگذشت ( سرداري نيا، 1381، 719-738 ).

استاد رسام عرب زاده :

او که در سال 1293 هـ ش .در شهر تبريز به دنيا آمد، فرزند حسين زيدي لطيفي ملقب به سيد عرب، از شاگردان کمال الملک بود که با نقاشي و طراحي فرش امرا معاش مي کرد. او با عزيمت به تهران به قصد تحصيل در مدرسه صنايع قديميه در يک مغازه کاشي سازي مشغول به کار مي شود. سپس با شرکت در مناقصه طراحي کاشي هاي ديوار مجلس، در اين مناقصه برنده و پس از مدتي با وساطت صاحب مغازه به رئيس مدرسه معرفي مي شود که با قبولي در امتحان ورودي به تحصيل ادامه مي دهد. در اين زمان به نقاشي و خطاطي و مجسمه سازي نيز پرداخته و در اين هنرها نيز مهارت کسب مي نمايد. او طي سال هاي بعد، نه تنها به کار طراحي و بافت فرش مي پردازد که در بيشتر همايش ها و نشست هاي تخصصي اين حوزه حضوري فعال پيدا مي کند. اين چهره استثنايي و درخشان هنر و صنعت فرش در بهمن ماه سال 1375 هـ ش. در سن هشتاد و دو سالگي دار فاني را وداع گفت. شهريار شاعر ملي در خصوص وي چنين مي سرايد :

عرب زاده طراحي قهار فرش

نبوغ شگفتي است در کار فرش

منبع مقاله :

باقري چوکامي، سيامک؛ (1391)، قوم آذري، تهران: اميرکبير، چاپ اول